آرامگاه فردوسی
آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی داخل باغی شش هکتاری واقع در مقابل یکی از دروازههای شهر طابران طوس به نام دروازهٔ رزان است. به نوشتهٔ نظامی عروضی چون جسد شاعر را از دروازهٔ رزان بیرون بردند تا در گورستان عمومی شهر دفن کنند. یکی از روحانیون سنّتگرای متعصّب طوس به بهانهٔ این که وی رافضی (شیعه) بوده از دفن جسدش در گورستان عمومی ممانعت به عمل آورد. در نتیجه جنازه را به داخل شهر بازگرداندند و داخل باغچه ای که به خود فردوسی تعلق داشت دفن کردند. نظامی که حدود صد و چند سال پس از درگذشت شاعر این خبر را داده خود گور وی را در مقابل دروازهٔ رزان زیارت کرده است. پس از آن هم کسان دیگری گور شاعر را در همان محل دیده یا زیارت کرده و از آن خبر دادهاند.
شهری که باغ آرامگاه فردوسی میان ویرانههای آن ساخته شده یکی از شهرهای ولایت شانزده هزار کیلومتری طوس بوده است. طوس چهار شهر مهم به نام های: نوقان (مشهد کنونی)، تروغبَذ (طرقبه)، رادکان (بین چناران و قوچان) و طابران (فردوسی کنونی) داشته است. شهر طابران تقریباً از زمان فردوسی (قرن چهارم) مرکز ولایت شده و آرام آرام به «شهر طوس» شهرت یافته است، اکنون هم اهالی مشهد به آن فردوسی میگویند.
این شهر چند بار ساخته و باز ویران شده است. آخرین بار توسط پسر تیمور (میرانشاه) در اواخر قرن هشتم تخریب شده و دیگر بازسازی نشده است. این شهر ویرانه حدود 350 هکتار وسعت و بارویی به طول تقریباً 7 کیلومتر دارد. شهر چند دروازه و یک ارگ داشته که اکنون ویرانههای ارگ و چند تا از دروازههای آن باقی مانده است. فاصلهٔ این شهر از مشهد حدود 4 فرسخ (24 کیلومتر) است.
مسافرانی که قصد سفر به آرامگاه فردوسی را دارند از شهر مشهد به سوی قوچان و تهران حدود سه فرسخ در جادهٔ آسیایی پیش میروند و بعد در محل سه راهی فردوسی به راست میپیچند و یک فرسخ بعد به کنار بستر کشف رود و دروازهٔ رودبار شهر طابران میرسند.
در دو سوی دروازه بارهٔ نیمه ویران شهر دیده میشود، در سمت چپ بولواری هم که منتهی به باغ میشود بنایی تاریخی به نام هارونیه قرار دارد که خانقاهی مربوط به قرن هشتم هجری است. در کنار هارونیه هم بقایای مدرسه و مسجد اصلی شهر از زیر خاک درآمده است که روی آن را پوشیدهاند. در انتهای بلوار، باغ آرامگاه فردوسی واقع است و درون باغ استخر بزرگی ساخته شده و در سمت راست آن مجسمهٔ فردوسی را قرار دادهاند. در انتهای باغ، آرامگاه 900 متری شاعر ساخته شده، پشت بنای آرامگاه هم دروازهٔ رزان شهر طابران دیده میشود.
تاریخچهٔ بنای آرامگاه کنونی فردوسی به این شرح است که در زمان قاجار (قرن سیزدهم قمری) بعضی از فرهیختگان ایران و خراسان در صدد برآمدند تا بنایی در خور شأن فردوسی برای او بسازند. جدّی ترین تلاش توسط شادروان ملک الشعرا بهار صورت گرفت که در نتیجهٔ تلاشهای وی بنای نسبتاً مناسبی برای فردوسی ساخته شد. پس از آن هم در اوایل قرن چهارده خورشیدی به مناسبت هزارمین سال ولادت فردوسی تصمیم به ساختن بنای آبرومندی برای وی گرفته شد که در سال 1313 خورشیدی به پایان رسید و همراه با برگزاری کنگرهٔ بزرگداشت جهانی فردوسی افتتاح شد. تعداد بزرگانی که از سراسر جهان در این کنگره شرکت کردند تقریباً بینظیر بود. بنای مزبور با الهام از مقبرهٔ کورش در پاسارگاد توسط مهندس سیحون طراحی و ساخته شده است.
همزمان با افتتاح بنای آرامگاه مجسمهٔ فردوسی هم که توسط هنرمند نامی ایران ابوالحسن صدیقی در کشور ایتالیا ساخته شده بود درون باغ نصب شد. بنا زیر نظر گروهی از نخبگان فرهنگی و مسئولان بالامقام ایران با نام «انجمن آثار ملی» ساخته شده است. این جمع بهترین ابیات فردوسی در شاهنامه را که به منزلهٔ شناسنامهٔ تدوین شاهنامه و همت والای فردوسی است، انتخاب کردهاند که در چهار ضلع بنای آرامگاه وی حک شده است.
بنای نوساز چون از نظر زیرساخت (فونداسیون) دارای اشکال بود حدود ده- بیست سال بعد شروع به نشست کرد. به این دلیل در سال 1343 برچیده شد و پس از احداث تالاری وسیع در عمق چند متری زمین و انتقال جسد شاعر به آنجا مجدداً قسمت بالای آن به همان صورت پیشین بازسازی شد و در سال 1347 خورشیدی افتتاح گردید. اکنون همان بنا بر پاست و سالانه بالغ بر دو میلیون نفر بازدیدکننده و زائر از سراسر ایران و جهان دارد.
بنای جدید در قسمت داخلی تالار خود تندیسهایی از داستانهای شاهنامه (چون داستان زال و هفتخان و...) دارد که توسط فریدون صدیقی (پسر ابوالحسن صدیقی) در سال 1347 ساخته شده است. در راهرو زیرزمین هم نقوشی سنگی نصب است که در سال 1313 تراشیده شده است.
